Το Ιερό της Αφροδίτης στο Χαϊδάρι: Ένα «ρομαντικό» μνημείο της αρχαιότητας

Γράφει η Γιούλη Ηλιοπούλου

Κατευθυνόμενοι από τα δυτικά προς την Ελευσίνα, ακολουθώντας τα μυστικά πατήματα των πιστών της πομπής των Ελευσίνιων μυστηρίων, στο δεξί μας χέρι συναντάμε έναν πολύ ιδιαίτερο χώρο. Το Ιερό της Αφροδίτης στο ύψος της περιοχής της Αφαίας στο Χαϊδάρι.

Το Ιερό της Αφροδίτης είναι ένας χώρος αφιερωμένος στην αρχαία θεά Αφροδίτη. Ο χώρος ταυτίζεται με το Ιερό της Αφροδίτης, όπως αυτό αναφέρεται από τον Παυσανία, στον δρόμο προς την Ελευσίνα. Το ιερό βρίσκεται σε απόσταση περίπου 12 χιλιομέτρων από την Αθήνα και 9 περίπου χιλιομέτρων πριν την Ελευσίνα, στα δεξιά της αρχαίας Ιεράς Οδού.

Το ιερό ήταν σε χρήση από την κλασική έως και τη ρωμαϊκή περίοδο. Πρόκειται για υπαίθριο τέμενος, με μικρό ναό, αυλή, βωμό και ένα τετράπλευρο κτίσμα, που πιθανότατα χρησίμευε ως οικία των ιερέων. Η στέγη του ναού ήταν μαρμάρινη. Η είσοδος στο τέμενος γινόταν από μικρό πρόπυλο με δύο κίονες προς την πλευρά της Ιεράς Οδού.

Χαρακτηριστικό στοιχείο του Ιερού αποτελεί ο φυσικός βράχος όπου είχαν λαξευτεί κόγχες (σαν μικρά ντουλαπάκια) για την τοποθέτηση των αφιερωμάτων των πιστών. Τα αφιερώματα ήταν μικρά γλυπτά που παρίσταναν τη θεά Αφροδίτη, περιστέρια, ρόδια (σύμβολα της λατρείας) ή γυναικεία γεννητικά όργανα. Οι επιγραφές στα αφιερώματα και στις κόγχες του βράχου, μας πληροφορούν ότι ανατέθηκαν κυρίως από γυναίκες, ωστόσο υπάρχουν και ανδρικά ονόματα.

Σώζεται επίσης τμήμα του κορμού του λατρευτικού αγάλματος της Αφροδίτης και τμήμα από θωράκιο, που πιθανόν κοσμούσε μέρος του περιβόλου, με πομπή Ερώτων. Όσα από αυτά έχουν σωθεί βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Αυτές οι ιδιαίτερες εσοχές πάνω στον βράχο και γενικά η ιδιαιτερότητα του χώρου, προσέλκυσαν την προσοχή των ξένων περιηγητών ήδη από την αρχή του 19ου αιώνα.

Η ανασκαφική έρευνα διεξήχθη σε δύο φάσεις. Η πρώτη το 1891- 1892 από τον Δ. Καμπούρογλου. Η δεύτερη ανασκαφική έρευνα πραγματοποιήθηκε από τους K. Κουρουνιώτη και I. Τραυλό από το 1936 ως και το 1939.

Εξωτερικό ιερού

Στα δυτικά του κυρίως ιερού υπάρχει σύστημα με τρεις δεξαμενές που συγκοινωνούν μεταξύ τους με αγωγούς, κατασκευασμένες προφανώς για την περισυλλογή των όμβριων υδάτων. Οι δύο από αυτές περιελήφθησαν σε μεταγενέστερα χρόνια σε ένα ορθογώνιο κτίσμα του οποίου η χρήση δεν έχει προσδιοριστεί. Το μεγαλύτερο τμήμα αυτού του κτίσματος, στα νότια του κύριου ναού, πρέπει να ήταν υπαίθριο, ενώ στο δυτικό άκρο θα υπήρχε υπόστεγος χώρος, αφού έχουν σωθεί τρεις βάσεις κιόνων που θα βάσταζαν στοά. Στα βόρεια, διαμορφώνονται δύο μικροί ορθογώνιοι χώροι με ξεχωριστή πρόσβαση. Στον ίδιο χώρο και αμέσως νότια της αρχαίας Ιεράς Οδού είχε κατασκευαστεί ένα ορθογώνιο κτίσμα με πολυγωνική τοιχοδομία διαστάσεων 25 x 15 μέτρων. Ο Παυσανίας εντυπωσιάστηκε αρκετά από το συγκεκριμένο οικοδόμημα και το περιέγραψε ως τείχος από ακατέργαστες πέτρες. Κατά πάσα πιθανότητα στέγαζε φρουρά που προστάτευε το κρίσιμο πέρασμα ανάμεσα στα βουνά και το ιερό της Αφροδίτης. Όταν έχασε τον αμυντικό του χαρακτήρα (σε άγνωστη χρονική περίοδο) μετατράπηκε σε χώρο ταφής.

Η σχέση του χώρου με τα Ελευσίνια Μυστήρια

Αυτός ο υπαίθριος χώρος λατρείας χρησιμοποιούνταν κατά τον εορτασμό των Ελευσίνιων Μυστήριων. Η θέση του στην Ιερά Οδό και ο αγροτικός χαρακτήρας της λατρείας της Αφροδίτης, δηλώνουν στενή συγγένεια με την ελευσινιακή λατρεία. Η διάρκεια της λατρείας παρακολουθείται από το β΄ μισό του 5ου αιώνα π.X μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια, συμπέρασμα στο οποίο κατέληξαν οι ανασκαφές, αφενός από τις ικανές ποσότητες ρωμαϊκών αγγείων που βρέθηκαν και αφετέρου από τη μαρτυρία του Παυσανία.